Psychoterapia w teorii i praktyce – historia

Pojęcie psychoterapii nie jest jednoznaczne. Na czym bowiem polega specyfika oddziaływania psychoterapeutycznego?

Co różni je od farmakologicznych (leki, zioła, ekstrakty Bacha i wszystko inne, co sprowadza się do chemicznych oddziaływań na organizm) lub fizykalnych metod leczenia psyche (począwszy od polewania zimną wodą a skończywszy na elektrowstrząsach)? Wydawać się może, iż różnica jest oczywista – jest nią zastosowanie narzędzia w postaci mowy (rozmowy, dialogu, perswazji, sugestii). Ale czy psychoterapia to zawsze talking cure – jak nazwała psychoanalizę jedna z pierwszych pacjentek Freuda? Czyż, na przykład, podanie placebo nie jest rodzajem psychoterapii? Przecież działa ono per psyche – efekt leczniczy uzyskuje się nie poprzez oddziaływanie na fizjologię, lecz na drodze sugestii. Lekarz stosujący placebo nie rozmawia z pacjentem więcej niż zwykle, robiąc to, co w każdym innym przypadku – dając „do zażycia” substancję. A psychodrama, choreoterapia, psychorysunek, tu przecież także nie trzeba mówić? No i wreszcie, czy psychoterapia jest zawsze terapią psychiki (zaburzeń psychicznych), czy może tym, co ją wyróżnia jest raczej to, że jest terapią przy pomocy psychiki – skoro, na przykład, terapia Simontona jest zorientowana na choroby nowotworowe, a placebo działa nie tylko na lęki czy bóle, ale na niemal wszystkie choroby somatyczne?

Jak z tego widać, możliwości rozumienia psychoterapii jest wiele. A dochodzą do tego jeszcze zupełnie błędne rozumienia, które niesłusznie poszerzają obszar tego, co zdaje się być psychoterapią. Tak więc dla kogoś psychoterapią będą porady przyjaciółki na temat „zostawić go czy nie”, dla kogoś innego – ciepła kąpiel lub lektura (niektórzy to ostatnie traktują serio i wymyślili nawet nazwę – biblioterapia).

Psychoterapią, w szerokim znaczeniu tego pojęcia, określa się oddziaływanie lecznicze środkami psychologicznymi i środowiskowymi. W ścisłym znaczeniu obejmuje ona zaplanowane i systematyczne oddziaływanie psychologiczne, którego celem jest poprawa funkcjonowania psychicznego i adaptacji społecznej.

Jak podaje Józef Pieter, pojęcie „psychoterapia” wywodzi się z dwóch greckich określeń: psyche (dusza) i therapein (leczyć). W potocznym ujęciu psychoterapia bywa traktowana jako pewien rodzaj rozmowy przeprowadzanej przez życzliwie ustosunkowaną osobę, jako dawanie rad, wspieranie, pocieszanie, uspokajanie, podtrzymywanie na duchu tego, kto nie potrafi uporać się ze swoimi kłopotami, po to, by złagodzić jego trudności.[2] W szerokim sensie psychoterapia jest ujmowana jako ta dziedzina kultury, która skupia w sobie najogólniejsze pytania dotyczące natury ludzkiej, zdrowia i choroby człowieka oraz koncentruje się na cierpiącej, poszukującej pomocy jednostce. Przyjmuje się, że koncepcje psychoterapeutyczne wyrastają z kultury i społeczeństwa, w jakim powstały; są zawsze w pewnym stopniu jego odbiciem.

Głównym celem psychoterapii jest wywieranie korzystnego wpływu na psychikę chorego. Stosuje się ją w leczeniu osób z zaburzeniami emocjonalnymi najczęściej z nerwicowymi, u chorych psychosomatycznie a ostatnio także u pacjentów z zespołami chorobowymi wchodzącymi w zakres wielu specjalności klinicznych. Szczególne i szerokie zastosowanie znajduje psychoterapia osób niepełnosprawnych, stanowiąc integralną część kompleksowego programu terapeutycznego. Jest ona zamierzoną, planową i systematyczną oraz ściśle ukierunkowaną metodą leczenia opartą na rozwijającym się związku między terapeutą i pacjentem. Może być wykorzystywana jako jedyna metoda lub wchodzić w zakres leczenia wielospecjalistycznego. Psychoterapię stosuje się indywidualnie lub zespołowo.

Psychoterapię zespołową można podzielić na psychoterapię zbiorową, oddziaływującą za pomocą metod stosowanych w psychoterapii indywidualnej, jednocześnie na większą liczbę pacjentów, bez względu na ich wzajemne stosunki oraz psychoterapię grupową, która wykorzystuje dla celów terapeutycznych dynamikę stosunków powstających wśród członków celowo dobranej grupy. W psychoterapii osób niepełnosprawnych poddawanych procesowi rehabilitacji, najczęściej stosuje się psychoterapię indywidualną, dobierając określony jej model do specyficznej sytuacji danej osoby. I tak, u niektórych chorych, w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności oraz etapu rehabilitacji szczególnie korzystną może okazać się psychoterapia dyrektywna, w której terapeuta bezpośrednio oddziałuje na myślenie pacjenta oraz jego postawy i zachowanie. Daje mu polecenia i rady; może stosować sugestię.

Ze względu na to, że szereg zaburzeń zachowania jest w znacznym stopniu przyczynowo powiązanych z trudnymi sytuacjami środowiskowymi, wyodrębnia się grupę psychoterapii pośredniej, która oddziaływuje głównie na środowisko chorego, oraz psychoterapii bezpośredniej, w trakcie, której, oddziałowuje się na samą osobę potrzebującą takiej pomocy. W obrębie psychoterapii bezpośredniej wyróżnia się formę psychoterapii aktywnej i podtrzymującej. Stosuje się ją w celu podtrzymania wiary w siebie, wzbudzania optymizmu najczęściej u osób z lżejszym stopniem zaburzeń emocjonalnych. Metoda ta ma na celu zmniejszenie przygnębienia związanego z trudną sytuacją osoby niepełnosprawnej. Psychoterapia podtrzymująca jest powierzchowna i ma charakter pomocniczy bez dokonywania głębszej analizy. Dlatego stosując tę formę terapii psychoterapeuta nie koryguje błędnych postaw ani przekonań pacjenta i nie stara się również usunąć objawów.

Psychoterapia objawowa jest ukierunkowana na eliminowanie objawów chorobowych, natomiast psychoterapia głęboka nastawiona jest na reorganizację osobowości, zmianę wadliwych postaw i celów, usuwanie szkodliwych reakcji przystosowawczych. Psychoterapeuta ułatwia choremu dokonanie wglądu we własną osobowość, pomaga w interpretowaniu źródeł konfliktów, które powinny być „wydobyte” z podświadomości i uświadomione w obecności terapeuty. Do metod psychoterapeutycznych najpowszechniej stosowanych, nawet przez niewyszkolonych lekarzy, należy psychoterapia racjonalna, w której terapeuta wyjaśnia podłoże choroby i przyczyny jej powstawania z uwzględnieniem zasad psychosomatyki i higieny psychicznej; racjonalnie przekonuje chorego, że objawy zależą od postawy i punktu widzenia pacjenta. Następnie terapeuta dąży do zmiany poglądów chorego dotyczących zaistniałej sytuacji, zmniejszając jego nerwicogenny sposób reagowania. Oddziaływanie to powinno doprowadzić do racjonalnego ukierunkowania świadomości pacjenta.

Pojecie psychoterapia treningowa określa metody, których główną zasadą terapeutyczną jest powtarzanie, uczenie się trening. Mówiąc ściślej metody polegające na zastosowaniu planowych, systematycznych ćwiczeń, stopniowo coraz to trudniejszych. Dzięki tym metodom pacjent oducza się chorobliwych zachowań albo, przeciwnie, ćwiczy się w zachowaniu pożądanym i prawidłowym.

Metody treningowe opierają się w dużej mierze po pierwsze – na pawłowskiej koncepcji warunkowania, po drugie – na amerykańskim behawioryzmie i teoriach uczenia się. Zasadnicze znaczenie mają w przypadku objawów, które są właściwie złymi nawykami, wyuczonym, źle przystosowanym zachowaniem się i które można interpretować jako postać patologicznie utrwalonego odruchu warunkowego, stereotypu czy schematu zachowania się. Chodzi więc, właściwie o wytworzenie hamowania, wygaszenie patologicznego związku, na przykład za pomocą celowego nie wzmacniania powtórnie podawanego bodźca warunkowego, i wytworzenie pożądanych związków warunkowych. Kiedy indziej zamiast pozytywnego treningu stosuje się ćwiczenia awersyjne, np. wytworzenie odruchu wymiotnego na działanie niepożądanych bodźców.